Erzählungen

Erzählungen von Andreas Eisele

zum 40. Todestag von Lehrer Andreas Eisele

Quelle: grünes Buch Saderlach 1737 von Dr. Johannes Künzig

Auszug aus dem rotem Buch „Saderlacher 1937-1987” von Johann Burger mit freundlicher Genehmigung des Autors

Volkskundliches aus dem Saderlacher Alltag Erlebnisse und gesammelte Dorfgeschichten aus Saderlach in alemannischer Mundart erzählt vom Iseli vo Saderlach - 1975 Mir Saderlacher stamme vom Hotzewald im Schwarzwald ab. Unsi Vorfahre sin also Hotzwälder gsi. Des Wort ,,Hotze“ därf mer aber nitt mit’m rumänische Wort verwechsle! Mier redet d’alemannisch Mundart. Unsi Nochbre säget, sii chennet is nitt vestoh. Es isch aber nitt so arig. Wenn mer a wengeli ufpasst, vestoht mers ganz guet. Unsi ditsche Sproch het viil scheni Mundarte; sii isch ebe en Schtruuss, mit viil scheni Bliemli drin, ains schener wie’s andere. Un alli zämme erfraiet unse Herz. D’ Saderlacher esset gern Suurchrutt mit Wurscht oder Speck un Schunkeflaisch, aber au Turnand mit Suuri Milech. Wenn d’ Schlachtete aagoht, nom goht’s luschtig zue. D’ Soue mien schen fett un d’ Fässer im Cheller voll Wii si. Nochdemeter chemmet z’Obed d’Nochberchinder zuem Wirschtlisinge: ,,Tripplis träpplis hindrem Huus, streck mer e guedi Wurscht ruus! Eji Sou het en Zapfe: Gen mer au e Krapfe! Eji Sou het en dicke Chopf: Gen mer au en Wiitopf! Eji Sou het e dicki Nas’: Gen mer au e Wiiglas! Eji Sou het e Niere: Lenn mi nitt am Fenschter friere!“ In Saderlach sin au scheni Maidli, - un d’ Buebe machets wie iberall: ,,Gerschteschtrauh un Haberschtrauh sin im Ross sii Fueter. Wenn de Bue zurn Maidli goht, frogt er nitt sii Mueter.“ Iberall, wo d’ Männer oder d’ Wiiber, d’ Buebe un d’ Maidli zämme chemmet, weret G’Schichte vezällt: bim ,,z’ Dorf goh“, bi de Namestäg, bim Kugruzliische, bim Tuwakbischle, bi de Chartebransch, bim Kollektiv, iiberall wo halt meh Litt zämme chemmet, - frijer au im Wirtshuus un bim Schmiid in de Werchstatt. Es sin luschtigi Stickli zum Lache, aber au ernschti, die ans Herz griffet. - Iech bin ammig debii gsi wie sii vezällt wore sin, han mer ainigi gmerkt - un will vo dene Sache e paar do vezälle. I. Erinnerungen 1. Bim Schmiid Min Vatter isch Schmiid gsi. ’s Iise isch aber hart, un wer mit Iise umgoht, werd au hart. Min Vatter isch en harte un strenge Maa gsi. Mier sin zu finft Gschwistre gsi. ’s jingscht Schwesterli isch als ganz chlai Chindli gstorbe; die andre vieri lebet noch. Weh uns Chinder oder de Lehrbuebe, wenn mier eppis bosget hen! Unser Vatter isch iberuus fliissig un gschickt bi de Arbet gsi. Es isch nije vorchoo, daß ai Arbet, wa d’ Buure z’mache broocht hen, iber Nacht ungmacht liege bliebe isch. Drum isch au sii Werchstatt guet gange, un er het guet vedient. Er het is au alli ger gha; frillig, no sine Art. In de Ackerzitt, im Frijehohr, im Struuche (Stoppelschälen) oder im Spootjohr (Herbst) hen d’ Buure immigsmool z’nacht um zehni oder elfi ehri Schare fir Schärfe beroocht - un hens wiider de Morge um vieri abgholt. In selle Zit isch viilmool bis zwelfi g’arbeit wore. De Morge aber sin d’ Schare de Raihe no in de Werchstatt glege, uf jede isch mit Chriide d’ Huusnummer drufgschriibe gsi. Im Winter, wenn d’ Buure wenig Arbet broocht hen, isch uf Vorrot garbait wore: Hufiise, Nunägel, Bandnägel Schruube, Pfluegring, Pfuegputzer un allerlai Bstandtail fir d’ Wäge un Ackerziig. Die sin guet choo im Summer, wenn alli Händ voll Arbet gsi sin. Wenn mier Chinder de Morge noch im Bett glege sin, het nebe dra de Amboss schoo sii Lied gsunge, - un ’z Obed sin mier schoo wieder im Bett gsi, un in de Werchstatt hets noch aibil dinglet: dingeling, dingeling! Es klingt au hit noch viilmol in mine Ohre - un mini Gedanke gehn zuruck ins seelig Chinderland. Zu selle Zitt hen d' Buure fir`s Scharschärfe noch in Natura zahlt: ai Moos Frucht fir ain viertel Grund, zwai Moos fir en halbe usw. Im Herbscht isch de Schmiid mit em Waage durs Dorf gfahre un het sii Frucht iizooge. Iech han dailsmool mitfahre därfe. Debii het unse Vatter manche Ärger un Vedruss gha, wenn gitzigi Buure (zmaischt d` Riiche) – zwaiti Klass Frucht gäh hen. Säge het er jo nit chenne, sunscht wäret sii zu de Konkurenz mit ehre Arbet gange. Mit de Scharfrucht het de Schmiid de Vortail gha, daß d` Schare, die zum Schärfe broocht wore sin, nit so arig stumpf gsi sin un sii mit aim Fiir wieder scharf gsi sin. D`Werchstatt isch viilmol de Treffpunkt vo de Nochbersmänner gsi, z'maischt wenn Regewetter gsi isch. Sie hen plaudret un allerlai vezällt, aber d' Schmiid hen fliissig witter garbait. Wenn viil Arbet gsi isch, hen mier Chinder in de Werchstatt is nit sehne lo därfe. Aber sunscht sin mier gern uf de Ess neben Fiir ghockt, hen in d' tanzende Flamme gschaut un hen is gfrait, wenn d' Funke gspritzt sin, wenn d' Schmiid im Takt `s Iise ghämmret hen. Debii hen mer gern zueghorcht, wenn d`Männer vezällt hen. Stammgascht in de Werchstatt isch `s Jakobe Hans un de Maxhänsli Matz gsi. Un wenn die do gsi sin, nom hen mier uf de Ess d`Ohre gspitzt, denn die zwee hen arig schen un spannend vezälle chenne. Uf manchi Stickli chann iech mi noch eriunnre un wills ei witer vezälle. Unse Vatter aber isch als LPG-Schmiid 87 Johr alt in 1968 gstorbe. 2. Di chlaine Studente vo Saderlach Frijeher sin in Saderlach un in andre Derfer viel Chinder gsi. Es isch nit gar so selte gsi, daß in e Familie 9-10 jo sogar 12-13 Chinder gsi sin. Alli hän nit chenne Buure were. Viel hän e Handwerk glehrt un sin in fremde Derfer un Schtädte zoge. Vor achtzig, ninzig Johr hän d`Buure, aber au d' Chleihiesler aagfange wenigschtens ein Bue - seltener ai Maidli - in d' Schuele zu schicke un z`studiere. Damit's nit so viel koschtet, hät mer d' Chinder in Tausch ge. Viel Chinder sin in Vásárhely in Tausch gsi. Des Chind vo Vásárhely isch uf Saderlach choo un hät in de Familje ditsch glehrt, de Saderlacher Bue (oder Maidli) hät in Vásárhely ungarisch gleert un isch in d' Mittelschuel gange. Später sin d´Chinder in Koschthiiser gee wore un mer hät fir Koscht un Quartier zahlt. Er hät mii, de Ältscht, zum Studiere bstimmt, obwohl iech lieber in de Werchstatt garbeit hätt. So sin also Aafang September 1915 unsi Mieter (Mütter), s`Tonis Mareibäsli mit ehrem Josep un mii Mueter mit mir uf Szegedin gfahre. Mit enre ungarische Familie is scho uusgmacht gsi, daß si uns in Koscht un Quartiert nemmet. Z` Obed spoot sin mer aachoo, aber die Familje isch nitt dehaim gsi. Mier hän uns nom under`m Toriigang uf unsi Holzchupfer gsetzt un hän e weng so duuslet, wills lang duurt hät, bis die Huuslitt haimchoo sin. Selmols sin viel Schwobebuebe vo de Banater Derfer in Szegedin gsi. Au viel schwobische Aagstellte (Beamte, Prof. u.a.) hen dort glebt. No eme Rung goht en Herr voriber, es isch sicher en Schwob gsi, denn er hät unsi Mieter ditsch aagredt un gsait: „Aber Frauen, warum verbringen Sie die Nacht mit ihren Kindern hier auf den Koffern? Ihr habt das ganze Jahr hindurch schwer gearbeitet, geht doch in ein Hotel und schlaft dort!“ „Nai, nai“ hän unsi Mieter gsait „wo cheme mer denn hii, wenn mier so`s Geld ussewerfet. Mier bliibet scho do; do isch scho gut fier uns“. Un mier sin bliibe. De Herr hät is` noch guet zugredt, aber es hät niit gnutzt. Spoot noo Mitternacht sin unsi Huuslitt haimcho un hän uns mit in d` Wohnung gno. Am andre Tag sin unsi Mieter haimgfahre. Unsi Wohnung isch an de Theiss glege. De grescht Tail vo dem Huus isch abgrisse gsi, nuer unsi Wohnung ufem „Stock“ isch noch ibrig gsi un under uns im Hof hät ai Familje ime Elendsquartier gwohnt. De Hof isch tief uneglege, wil d' Hiiser hindrem starch hoche Damm gsi sin. Noo de grosse Iberschwemmung im März 1879, wo die ganz Stadt vernichtet wore isch, hät mer die ganz Stadt 2 Meter (un meh) ufgfillt un en feschte Schutzdamm baut. In de Schuele isch de Tag im Johr mit Rede un em Programm gfiirt wore. Fir uns Schieler isch aber `s wichtigscht gsi, daß an dem Tag kchai Schuel gsi isch. Zwische dem Damm un de Theiss isch en 20-30 Meter braite Streife gsi, wo die Schinägel Sand, Schotter u.a. usglade hän. Doppelti Stegi us Stai hän aber zum Poort (Ufer) gfiehrt. Die Abschlußmuure sin unsi Rutschbahne gsi. Vo obe, vom Damm sin mier abegummpt uf d' Sandhiife. Do une im ibrigbliibene Cheller vo de Ruine im Hof, in dem es ganz dunkel gsi isch un stellewiis chniihoch `s Wasser gstande isch, sin unsi liebschte Spielplätz gsi. Unsi Huuslitt hen kchai Wort ditsch chenne, un au in de Schuel isch nur ungarisch glehrt wore. Mier aber hän nur e paar Werter ungrisch chenne un sin dailsmool ganz verzwiiblet gsi, wenn mer unsi Huuslitt un d`Professore nit verstande hän. Iech chann mi erinnre, daß mier in de erschte Täg de Inhalt vum e Lesestickli verzälle hän misse. Mier sin also hergange un hän des ganz Stickli Wort fir Wort iibiflet. Mier hän aber schnell ungrisch glehrt. Es isch wohl alle Schwobechinder so gange. Am Aafang sin mier in de Schuel schwer mitchoo, aber in de andre Klasse sin die ungrische Schieler wit hinder uns zurückbliibe. Mier hän liicht glehrt un hän später viil freije Zitt gha. Nom sin mier am liebschte in de Umgebung umeflangiert. So sin mir bis uf Tápé cho (8-10 km vo Szegedin), dort wo d' Maarscht in d` Theiss fliesst. Des isch unse liebscht Platz gsi! `s Wasser in de Maarscht isch uf ehrem witte Weg ziimlig schmutzig gsi, aber mier hän debi an die schene Stunde un Täg denkt, wo mier dehaim bi de Maarscht verbrocht hän. Mier hän uns an die Uusfliig mit em Schinagel erinnret, die mier in de selige Summertäg bis uf die Dreijer Insel bi Arad gmacht hän, die selmols noch ganz wie en Urwald gsi sin. Mier hän nom vo dehaim verzählt, wa mier alles erlebt hän, un wa wohl unsi Litt jetzt machet un tief drin im Herz hän mier ai starchi Sehnsucht gschpiert no unsem Dorf, no unse Kumrade daheim, no unse Eltre un Gschwistrige, no em Baranja, uf de Holzbirlibaum, wo mier so gern gspiilt hän, no unse chlaine Haimat. Un mier, hän uns em Poort hereglait un hän vo dem triebe Wasser vo de Maarscht trunke, vo dem Wasser, was vo dehaim cho isch! Haimweh! 3. `s alt Bild Bi uns in de Stube hängt ai alt Bild. Es isch vo lutter gschnitzti, aagmolti Holzfigure zämmegsetzt; 's ganz Laiden Christi stellts dar. - Des Bild han iech vo unsre Großmueter kriegt, - die aber hets vo ehre Großeltre g`erbt. Es isch scho iber 150 Johr alt. Unsi Großmueter het aibil gsait, daß drej sonigi Bilder im Dorf gsi seget, aber d` Litt haiget die Figure de Chinder zum Spiele gee, so daß jetzt nummi unses bliibe isch. Ame Regetag isch wiider de Jakobe Hans, de Maxhänsli Matz un andri Männer in de Werchstatt gsi. D' Schmiid hen g'arbait und de Maxhänsli Matz het vezällt: „Schmiid, bi ej in de Stube han iech e alt Bild gsehne. Wie iech noch en chlaine Bue gsi bin, hen mier au so ai Bild gha. Mier hen aibil mit den Figure gspiilt un ball sin alli vebroche gsi. Iech chann mii aber noch guet erinnre, daß mii Großmueter vezällt het, wie die Bilder ins Dorf cho seget. Zu selle Zitt soll e Maa im Dorf ummegange si, de het sonnigi Bilder un noch e ganzi Tasche voll gschnitzti hailige Figure, zmaischt Herrgottsfigure, großi un chlaini zum Vechaufe gha. Er isch mit ne vo Huus zu Huus gange, daß er s` los kriegt. Z Obed isch er bi uns aachoo un het min Urgroßvatter gfrogt, ob er nitt chennt binem iber Nacht bliibe. Unse Huus isch aber voll Litt gsi, un so het min Urgroßvatter gsait, im Huus isch kain Platz, aber in de Schiire ufm Hai chann er schlofe, wenn er obacht gitt, daß niit passiert. So isch de Maa also in d` Schiire gange, isch uf's Hai gchroblet, het sii Tasche nebe si glait un het si komod gmacht un het guet gschlofe. De Morge aber goht ehre chlai Bue, de Matzi, Hai hole fir sini Kinigshase. Do rutschet vo obe, vom Haistoß zwoo großi un finf chlaini Herrgottsfigure abe. Dem Matzi hen sii guet gfalle, - er het's gholt un het denkt, mit dene werd er no de Schuel spiile. Er het im Hai e Nescht gmacht un het alli schen drii glait. Nom isch er in d´Schuel gange. An sellem Tag han sii Religionsstund gha, un de Gaischlig het gfrogt: „Na Kinder, wer kann sagen, wieviel Götter gibt es?“ - De chlai Matzi streckt sofort d`Fingre un sait: „Zwee großi un finf chleini, Herr Gaischlig - un bi uns in de Schiire hen sii `s Nescht“. 4. D` Saderlacher uf``m Märkt D` Saderlacher Buure sin noch aibil fliissigi Lit gsi. Sie hen einfach g'lebt, wie alli Buure, un hen sie gfrait, wenn de Sunndig cho isch. Es git e Sprichli bi uns, des haisst: Am Mendig isch de Afang, am Ziischtig isch de Tag lang, am Mittwuche isch z`Mitte in de Wuche, am Dunschtig isch de Tellerlitag (Fleischtag) am Fritig isch den Leb-übel (Fasttag), am Samschtig isch de frai dii wohl, am Sunndig isch Juchhe! Nom strecket alli fuuli Lit d` Bai in `d Heh. Die ganze Wuche arbaitet sie schwer, aber am Sunndig ruieht sii alle uus un unterhaltet sii. En wichtige Tag sin frijeher au de Ziischtig gsi, wenn de Buur un `d Buurin uf de Wuchemärkt uf Nej -Arad gfahre sin. Scho am Mendig hen d' Wiiber gmärktet. Sie hen Butter gstosse, Chäs gmacht, d' Aier in de Chorb mit Giisel iipackt un d' Hiehner gfange. De Buur het d' Säck mit Frucht, Kugurutz un Gerschte gfillt. Z` Obed isch alles fertig gsi, un am Ziischtig in aller Herrgottsfrijeh, wenn noch finschter gsi isch, sin sie losgfahre. In Nej-Arad, in de Frankegass het sii e langi Wagereihe aagsammlet. Sie sin nur langsam vorwärts cho, will de Zäddelmann alli ufghalte het. En jeder het fir de Wage zahle miesse, un nom het de Zäddelmann jedem en Zäddel uf d' Lundsperi pickt. Mit dem isch aber nit gnug gsi. Uf em Märktplatz hen d' Wiiber nomol zahlt, un wenn einer uf Alt-Arad gange isch, het er bi de Bruck nomol blecht. So sin d' Buurslit frijeher ordentlig gstrippt wore. D' Männer sin nom uf de Fruchtmärkt bi de Dreifaltigkeit fahre, un d` Wiiber uf de Chiehmärkt gange, de bi de Baronin uf de Gass, nebe de Chirche gsi isch. Wenn e Kchundschaft cho isch, so het sie kriegt, wa sie bruucht het. Dezwische hen d` Wiiber e Tratschpartie gmacht. Iech bin emol so dur d' Raihe gange, wo d` Märktwiiber gstande sin - un bin neijgiirig gsi, wa do wohl plaudret werd. In ainre Raihe ich 's Wabibäsli, ”s Rosibäsli, ”s Kchadibäsli un noch viil andri Wiiber stande un hen dischkuriert. Do sait's Wabibäsli zum Rosibäsli, die deheim au Nochbre sin: „Iech han geschtert zueghorcht wie Eje Evi unse Marej gfrogt het: „Kchennsch du des.Sprichli vom Chäs? - s` Matej sait: „Nai, säg mer´s doch!- „So horch“: „Marianneli, Marianneli wie macht mer denn de Chäs? Mer tuet en in ai Chiibeli, un druckt en mit dem Fiideli, drum isch er an so räs.“ Druf sait `s Marej: „Iech will der mol des Sprichli vo de Gäns säge“: „Anneli, Susanneli, wa machet eji Gäns? Sie sudlet, sie pudlet, sie wäschet ihri Schwänz” Vo do bin iech wittergange un bin im Weil sim Wirtshuus iikchehrt. Dort isch de Treffpunkt vo de Männer gsi. Wenn sii ehri Frucht los gha hen, so hen sii sich a paar angenehmi Stunde bim Weil gmacht. De Weil isch bekannt gsi fir sin guede Wii un fir si chräftige „Perkelt“. 's „Perkelt“ het e guedi Grundlage gmacht, un de Wii het d` Zunge gleest, un im Plaudre sin d' Stunde schnell vegange. Wie iech aachoo bin, isch d' Stube voll Saderlacher gsi. Alles het gesse, trunke, graucht un plaudret. Iberhaupt an aim Tisch isch es schen zuegange. Kchai Wunder; dort isch de Vetter Matz ghockt, de wa so spannend un lebendig vezälle het chenne. Au de Vetter Hans, de Vetter Andres un andri Männer sin an dem Tisch gsi. Alli hen e gued Muhlstuck gha un hen sii gern unterhalte. Wie iech inne cho bin, hen sii grad so starch glacht, daß d' Wänd zittret hen,. De Vetter Matz het ebe ains vo sine Gschichtli vezällt. Iech bin au zue-ne ghockt un han zueghorcht. Ainigi Gschichtli, wa iech dort im Wirtshuus ghert han, will iech jetzt do verzälle. 5. Iise brecht nitt In Saderlach gits viil Eisele. In de Iiwanderungszitt - un au frijeher, het mer zu alle Eiseli „Iseli“ gsait, denn de Name stammt vo „Iise“ ab. - Im Mittelalter scho isch „Iseli“ de Ibername vo de Schmiid gsi, wil sii mit Iise garbait hen, - des de Professor Dr. Edmund Nied in sim Buech „Südwestdeutsche Familiennamen“ schriibt. Hitt haisset nuer e paar Familie mit ehrem Ibername „S Iselis“. Ame Ziischtig vezällt de Vetter Franz ('s Wiischopfe Franz-Müller) bim Weil: „De Vetter Andres isch au en Iseli gsi. Er isch en guede Musigand gsi un het mit sine Banda an de Sunndige nomidag un z` Nacht im Grosse Wirtshuus Tanzmusing gspiilt. - Des Blose macht aber e trocheni Gurgle, - un so, wie mer uhni gschmiert nitt fahre chann, chennet au d' Musigante uhne Trinke nitt d' ganz Nacht blose. De Vetter Andres het aber jedesmol uusgiibig d' Gurgle gschmiert. Wenn er nochdemeder am Morge haimtaumlet isch, het er si us eme innere Drang uus verpflichtet gfihlt, de ganze Welt mitzutaile: „s' Iise brecht nitt! - s” Iise brecht nije!“ - Jedem Mensch, jedem Chind, wa er uf de Gass aatroffe het, jedem Baum, jedem Huus, jedem Stickli Vieh het er sin Spruch zuegruefe, dass di ganz Gass gschallt het: „s” Iise brecht nitt! - s' Iise brecht nije!“ Am Nejjohrsmorge wankt unse Andres Vetter vum Nejjohrsspiile haimwärts. Un wenn em au d” Baim un d' Hiiser aiwil in de Weg gloffe sin, so het er doch dem Neje Johr zuegruefe: „s” Iise brecht nitt! - s” Iise brecht nijeh!“ Mit grosse Mih het er's Gätterli vo sim Huus gfunde. Im dicke Nebel aber, de vor sine Auge gsi isch het er d' Stubetiire mit sde Schtaaltiire vewechslet. Er torklet in de Schtaal iine - un so wie er gsi isch, mitsamt em Gwand, isch er in d' Chripf gfalle un isch grad iigschlofe. Dere Chue aber muess es de Alkoholduft aatue haa, denn sii het em ständig 's Gsicht abgschleckt. Er het aber im Traum gmaint, er litt in sim Bett, nebe sim Bäsli, un die schmutzt en un schtraichlet en mit ehre ruuchigi Händ.- Am Morge chunnt s Resibäsli in de Schtaal, d' Chue melche. Kaum het sii aber aagfange, do heert sii uf aimol e chratzigi Schtimm us de Chripf. De Andres Vetter sait in sim Duusel zu de Chue: „o mii liebs Resi, gell du hesch mii doch gern!“ - Uf des hi isch `s Resibäsli so veschrocke, dass sii de Chiibel falle loo het un selber bal von Stiehli abechejt isch. Sii isch ufkumpt, het ` Händ iber em Chopf zämme gschlage un het gschroue: „Jessismariaandjosep, jetzt litt de bsoffe Chaib do bi de Chue in de Chripf!“ Un noch e ganz Dunnerwetter isch iber de Andres Vetter losgange. Sii het en us de Chripf zoge, het en uf d` Fiess gstellt un het en suber abputzt. Er aber seit mit sinre zittrige Schtimm: „Aber Resi, gell - s” Iise brecht nitt! - s` Iise brecht nijeh“